Środa Wielkopolska - Środa i ziemia Średzka

W 1920r. z inicjatywy Wielkopolskiej Izby Rolniczej powstała także szkoła rolnicza, a na jej potrzeby zakupiono przy ulicy Kórnickiej grunt z przeznaczeniem na gospodarstwo szkolne. Ważną formą wychowania było harcerstwo. W Środzie istniały 4 drużyny harcerskie, skupiające ok. 500 harcerzy, organizujące w sezonie letnim liczne obozy na terenie Wielkopolski i poza nią. Rozliczne sukcesy na arenie lokalnej i ponadregionalnej święcili średzcy sportowcy zrzeszeni w klubach sportowych.W dniach 28-29.VI.1939r. odbył się Środzie zjazd katolicki archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, w którym uczestniczyły najwyższe władze kościelne z prymasem A. Hlondem na czele oraz ponad 6000 osób przyjezdnych z całej Polski. W 1934r. na mocy ustawy prawa miejskie stracił Zaniemyśl oraz Nowe Miasto. Od tej pory powiat średzki tworzyły dwa miasta (Środa i Kostrzyn) oraz siedem gmin wiejskich.

Działania wojenne rozpoczęły się w Środzie 1.IX ok. godziny 12.30 nalotem, którego celem stał się dworzec kolejowy. Ponownego nalotu na te same cele dokonano 4 września. W obydwu bombardowaniach śmierć poniosło 13 mieszkańców miasta oraz 5 żołnierzy 55. poznańskiego pułku piechoty, który tego dnia przemieszczał się po trasie Września – Środa. Częściowo bomby spadły także na cukrownię. 9.IX miasto zostało zajęte przez armię niemiecką. W styczniu 1940r. ziemie Wielkopolski wraz z landraturą Środa utworzyły Warthegau włączony do Rzeszy Niemieckiej, którego namiestnikiem Warthegau został, urodzony w Środzie A. Greiser. (1897-1945). Niemalże od samego początku okupacji faszyści rozpoczęli represje i politykę terroru wobec mieszkańców Środy i okolic. Szczególnym echem odbiły się dwa mordy dokonane na mieszkańcach Środy i okolic w dn. 17.IX i 20.X.1939r, w których życie straciło 50 osób. Masowe zbrodnie hitlerowcy popełnili także w Pętkowie, Kostrzynie i Małej Górce.

Już 8.XII.1939r. rozpoczęto przymusowe wysiedlenia mieszkańców Środy do Generalnej Guberni. Jak obliczono, ogółem objęły one 482 osoby ze Środy i ponad 4000 z terenu powiatu. Zamieszkujących Środę około 70 Żydów jeszcze w październiku 1939r. trafiło do Kalisza, a następnie do łódzkiego getta. Teren kirkutu zniszczono, a budynek synagogi zamieniono na magazyn. 3 oficerów pochodzących z terenu powiatu straciło także życie w Katyniu. Już w październiku 1939r. zorganizowano na ziemi średzkiej Tajne nauczanie. Niemieckie oficjalne szkoły dla dzieci polskich otwarto w Źrenicy i Kijewie, lecz zajęcia odbywały się nieregularnie. W Środzie utworzono szkoły dla dzieci niemieckich. Warunki konspiracji na okupowanej ziemi średzkiej nie należały do najłatwiejszych, na co wpływ miały: gęsta sieć dróg, dobrze rozwinięty system łączności, stosunkowo małe zalesienie i bliskość Poznania. Pomimo niesprzyjających okoliczności już jesienią 1939r. zawiązały się pierwsze konspiracyjne ogniwa.

Spotkania odbywały się m.in. w mieszkaniu J. Grabiasa (1886-1968), kupca średzkiego, działacza przedwojennego„Sokoła”, członka Rady Robotniczo-Żołnierskiej w 1918r. Początkowe działania konspiracyjne sprowadzały się do niewielkich, jednorazowych i doraźnych akcji jak np.; ukrywanie sztandarów przedwojennych organizacji, palenie sprzętu harcerskiego, prowadzenie nasłuchu radiowego, a później także wydawanie fałszywych przepustek i dowodów tożsamości.Rozdrobnienie struktur konspiracyjnych nie wpływało pozytywnie na ich siłę, a mnogość różnych organizacji potęgowała poczucie ograniczonego zaufania konspiratorów, co utrudniało spotkania i konkretne działania. Świetnie rozumiał to F. Unrug (1887-1945) z Wyszakowa, powstaniec wielkopolski, działacz licznych przedwojennych organizacji, pełniący funkcję Szefa referatu Walki Cywilnej Biura Głównej Delegatury Rządu RP dla ziem wcielonych do III Rzeszy i faktyczny przywódca środowisk konspiracyjnych.

W styczniu 1942r. decyzją sztabu okręgu poznańskiego ZWZ utworzono Inspektorat rejonowy ZWZ (od 14.II.1942-AK) na Środę, a funkcję koordynatora przy tworzeniu inspektoratu pełnił F. Unrug. W poł. 1943r. zorganizowany Inspektorat Środa skupiał ponad 500 żoł. i ok. 15 plutonów w terenie. Faktycznym szczytem działalności konspiracyjnej inspektoratu była akcja zrzutu broni amunicji przeprowadzona przez RAF z 14 na 15.IX.1943r. Źle przygotowana i przeprowadzona akcja podjęcia zrzutu doprowadziła, w konsekwencji, do dekonspiracji i fali aresztowań. Jej skutkiem była zmiana kierownictwa, aresztowanie dużej liczby żołnierzy i przeniesienie sztabu na teren ziemi wrzesińskiej. Wśród licznych aresztowanych znalazł się także F. Unrug, zmarły w styczniu 1945r, w trakcie marszu ewakuacyjnego z KL Stuthoff. Piękną kartę konspiracyjną zapisał także b. starosta średzki i wojewoda poznański Adolf Bniński, wyznaczony w 1940r. przez Rząd na uchodźctwie do pełnienia funkcji delegata Rządu dla ziem zachodnich.

Aresztowany został przez Niemców w lipcu 1941r, zginął rok później. 28.VI.1943r. w Środzie, przyszedł na świat K. v. Klitzing, profesor fizyki, laureat nobla w tej dziedzinie. W l. 1929-49 proboszczem w Winnej Górze był S. Kozierowski (1874-1949), wybitny badacz dziejów Wielkopolski i zachodniej słowiańszczyzny, profesor UAM i członek Polskiej Akademii Umiejętności, autorem licznych atlasów, w tym „Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej” na podstawie którego przywrócono większość nazw geograficznych na tzw. ziemiach odzyskanych po 1945r.
23.I.1945r, około południa, od strony Kostrzyna na średzki rynek wjechał pierwszy patrol Armii Czerwonej. Rozpoczęło się organizowanie nowych władz w duchu PKWN, oraz parcelacja ziemi i podział infrastruktury mieszkalnej.Choć początkowo panowały ogólnie euforystyczne nastroje, niemalże natychmiast dał o sobie znać mechanizm represji związany z nową władzą. Stąd większość żołnierzy AK pozostawało nadal w podziemiu, tworząc Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta” zastępującą poznański okręg AK.

Postrach budził Powiatowy Urząd Bezp. Publicznego, który w lutym 1945r. rozpoczął masowe przesłuchania żołnierzy AK powracających z niemieckich więzień i zatrzymywanych w terenie. W trakcie Poznańskiego Czerwca 1956r. poległ w ulicznej demonstracji mieszkaniec Środy, student Politechniki Poznańskiej M. Dąbrowicz (1933-56). Po II w. św. ziemia średzka, z powiatem w granicach przedwojennych, znalazła się w województwie poznańskim. W 1949r. znacjonalizowano kolejkę wąskotorową i w całości włączono w skład PKP. Odtąd zaczyna się jej powolny upadek, rozpoczęty wstrzymaniem ruchu osobowego na odcinkach normalnotorowych w 1968r. W l. 1976-79 całkowicie zlikwidowano torowisko. Także po zakończeniu wojny prym wśród zakładów przemysłowych nadal wiodła cukrownia. Zniszczony w czasie wojny zakład wielokrotnie modernizowano i rozbudowywano, także i po 1990r. W l. 1966-70 powstał nowy zakład, Fabryka Galanterii Metalowej, który wkrótce po uruchomieniu zmienił nazwę na „Stomil”; głównym przedmiotem produkcji były zawory do dętek. W połowie l. 70-tych, nastąpiła jego znaczna rozbudowa i modernizacja. Wznowiona produkcja w tkalni pozwoliła na wykonanie tutaj pierwszego powojennego ożaglowania „Daru Pomorza”. Wśród innych średzkich firm okresu PRL-u wymienić także warto „Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego”, „Państwowy Ośrodek Maszynowy”, mleczarnię, „Zakłady Mięsne”, oraz Przedsiębiorstwo Sprzętu i Transportu Wodno-Melioracyjnego, powstałe w 1968r. i filię poznańskich Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Modena” (niem. Fabryka Konfekcji). W końcu l. 70-tych w Kijewie, zlokalizowano jedną z filii zrzeszenia „Hortex”. 70% produkcji obejmował eksport. Wielka industrializacja okresu PRL-u doprowadziła do stagnacji w sektorze rzemieślniczym, zaś powojenna historia rolnictwa na ziemi średzkiej upłynęła na kolektywizacji, uplastycznionej w idei wielkich obszarowo Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz rozwoju rolniczych spółdzielni produkcyjnych. Funkcję akceleracyjną powstawania nowej, ciągłej zabudowy spełniały, podobnie jak w innych miastach, ciągi komunikacyjne takie jak: ul. 20-go Października, w całym jej przebiegu, ale również ul.ul. Zamoyskich, Niedziałkowskiego i Kórnicka. Największymi inwestycjami budownictwa wielorodzinnego były dwa osiedla mieszkaniowe: Osiedle Młodych (2 poł. l. 70-tych) oraz znacznie większe, osiedle XXX – lecia PRL (od 1 poł. l. 80-tych, obecnie Jagiellońskie,). Lata 70-te to też intensywny rozwój budownictwa jednorodzinnego przedwojennych dzielnic „parcelki” i „korbole”. Rozwój zabudowy mieszkalnej w stronę przeciwną następował wzdłuż szlaku komunikacyjnego do Gniezna, ale także na naturalnym przedłużeniu traktów na Pyzdry i Nowe Miasto.Budowę nowej szkoły, tysiąclatki, zrealizowano w l. 1963-64. Warunki nauczania należały w mieście do trudnych, co potęgował fakt wzrostu liczby mieszkańców w l. 70-tych i pocz. l. 80-tych. Pewną poprawę przyniosła rozbudowa SP nr 1 (1985-87) oraz SP nr 3 (1987r). Naukę kontynuowano także w budynku gimnazjum (od 1949r. Liceum Ogólnokształcące), a także w szkole rolniczej, od 1959r. funkcjonującej jako Technikum. Szkoła od 1978r. prowadziła proces dydaktyczny w nowym kompleksie zlokalizowanym w pobliżu przedwojennego internatu. Kilka razy swą lokalizacje zmieniała także szkoła zawodowa, by ostatecznie w 1991r, znaleźć się w nowym kompleksie szkolnym w pobliżu technikum rolniczego. Godnym kontynuatorem przedwojennych tradycji sportowych okazał się średzki klub sportowy Polonia, który święcił triumfy w hokeju na trawie na przestrzeni l. 50, 60 i 70, zdobywając najwyższe laury w skali kraju. Szpital miejski im. Józefa Dietla, po zakończeniu działań wojennych pozostawał własnością szarytek, jednak w 1949r. został przejęty przez skarb państwa. Postępujące w l. 80-tych trudności gospodarcze uniemożliwiły budowę nowego budynku szpitala. W 1956r. w średzkim krajobrazie medycznym pojawiła się stacja pogotowia ratunkowego, a w 1972r. oddano do użytku nowy budynek ośrodka zdrowia. Podobne placówki oddano w 1 poł. l. 70-tych w Słupi Wielkiej i Szlachcinie. Na niwie kultury w powojennej historii Środy wyróżniały się: dom kultury, Średzkie Towarzystwo Kulturalne i biblioteka powiatowa. Animacja życia kulturalnego w ramach Domu Kultury skupiała się głównie na organizacji sekcji i zespołów, spośród których największy sukces osiągnął zespół teatralny wystawiając w 1955r. spektakl „Krakowiacy i Górale”. Na pocz. l. 70-tych, oddano do użytku nowe pomieszczenia OK. Biblioteka Publiczna prowadziła aktywne studia o regionie i kultywowała regionalną tożsamość mieszkańców. Szczególną rolę odgrywało i odgrywa zawiązane w 1964r. Średzkie Towarzystwo Kulturalne, skupiające miłośników regionu średzkiego. Towarzystwo brało aktywny udział w animacji życia kulturalnego, organizując serie wykładów i sesji naukowych poruszających tematykę historii ziemi średzkiej. Organizowano także wystawy, prelekcje i spotkania z wybitnymi postaciami życia publicznego oraz publikowano cenne materiały przybliżające historię i współczesność ziemi średzkiej. Od 1998r. pod egidą Towarzystwa ukazuje się Średzki Kwartalnik Kulturalny, pismo o charakterze popularyzatorskim, przybliżające i definiujące pojęcie regionalnej i kulturowej tożsamości mieszkańców środy i jej regionu. W 1966r. na bazie kilku pomieszczeń SP w Koszutach, we wnętrzu dworku z XVIIIw. otwarto Muzeum Ziemi Średzkiej, którego podstawą stały się zbiory prywatne regionalisty F. Kosińskiego (1908-1980). Ważnym wydarzeniem w życiu miasta były obchody 700-lecia Środy zainaugurowane 14.IX.1967r. W związku ze zbliżającymi się obchodami tysiąclecia państwa, już w 1949r. w Gieczu rozpoczęto program badań wykopaliskowych, których wynikiem były cenne odkrycia, skutkujące utworzeniem rezerwatu archeologicznego. Liczba mieszkańców miasta osiągnęła stan z 1939r. dopiero w 1949r, odrabiając straty demograficzne okresu wojny. Do 1968r. liczba ludności zwiększyła się niemalże o 50% co było jednak głównie wynikiem dodatniego bilansu urodzeń – zgonów. Kolejny wzrost liczby mieszkańców, z 15 do 19 tys. w 1985r., był wynikiem zwiększającej się roli ruchu migracyjnego ze wsi do miast, związanego głównie z oddaniem do użytku dużych zakładów przemysłowych. W całkowicie nowej rzeczywistości odnalazła się średzka wąskotorówka obchodząca w 2002r. stulecie istnienia. Zachowany, 12 kilometrowy odcinek ze środy do Zaniemyśla wpisany został do rejestru zabytków, a podstawową funkcją kolejki stała się usługa turystyczna.W ostatnim czasie głębokiej przemianie uległa struktura przemysłu przesuwając akcenty z wielko produkcyjnych fabryk w kierunku mikroprzedsiębiorstw. Przekształceniom uległ także system oświaty i służby zdrowia, na co wpływ miały zasadnicze reformy z końca XXw. W 1997r. obchodzono 200-lecie Hymnu, odsłaniając pierwszy w Polsce pomnik generała J. H. Dąbrowskiego. Sukcesy w sporcie częściowo odnowił w latach 90-tych średzki KS Polonia, zdobywając mistrzostwo Polski juniorów w hali w 1993 i 1994r. Dwaj średzcy hokeiści wzięli udział w Igrzyskach olimpijskich w Sydney w 2000r.

* * *

Nieznacznie zmieniony tekst "Zarysu historii ziemi średzkiej" (wersja krótka przedstawiona na tej stronie) zamieszczona została w specjalistycznym czasopismie internetowym "Turystyka kulturowa" oraz na Wikipedii w haśle "Środa Wielkopolska" zgodnie z zasadami Licencji Creative Commons (CC-BY-SA 3.0).


Tekst w wersji dłuższej PDF (838 kB)	Historia w grafice PDF (8,78 MB)	Kanon krajoznawczy ziemi średzkiej PDF (11,4 MB)	Środa, przyroda i szlaki PDF (7,07 MB)