![]() |
Reforma administracyjna Polski z 1999r. mocno zagmatwała współczesny wymiar pojęcia „ziemia średzka”. Przystępując do opisu historii Środy i jej regionu warto w kilku zdaniach sprecyzować, co i w jakich okresach określano tym terminem. Pierwsza historyczna wzmianka o Środzie i okolicach pojawiła się w historiografii w 1228r. w Kronice Wielkopolski, gdzie mowa jest o zdobyciu przez Henryka Brodatego na Władysławie Odonicu „Terra Scrodie”, czyli terenu dorzecza Maskawy. Naturalne bariery w postaci rzek, pradolin, rynien jeziornych, wzniesień i pasów leśnych oddzielały ten region od innych oraz skutecznie utrudniały jego penetrację. Tak ukształtowany region, spójny terytorialnie, w 1364r. znalazł się w granicach powiatu pyzdrskiego, który przetrwał aż do rozbiorów. Dowodem na ową spójność mogą być dwa przedsejmikowe uniwersały Aleksandra Jagiellończyka skierowane, w 1502r. do znaczniejszej szlachty „ziemi średzkiej”. Jedna z ustaw Sejmu Czteroletniego, mówiąca o nowym podziale administracyjnym |
wydzieliła powiat średzki z dawnego powiatu pyzdrskiego, w ramach nowo tworzonego województwa gnieźnieńskiego. Powiat średzki, istniejący po odzyskaniu niepodległości aż do 1975r, obejmował taki sam, spójny terytorialnie obszar, w którego skład wchodziło 7 gmin: Dominowo, Kleszczewo, Kostrzyn, Krzykosy, Nekla, Środa, i Zaniemyśl. Obszar ten uznawany jest powszechnie za historyczną „ziemię średzką”. W nowym podziale administracyjnym z 1999r. reaktywowany powiat średzki pozbawiony został gmin Kleszczewo, Kostrzyn i Nekla, zaś od południa przyłączono do niego gminę Nowe Miasto, leżącą na lewym brzegu Warty i wchodzącą tradycyjnie w skład ziemi jarocińskiej. W konsekwencji, w odniesieniu do gminy Kleszczewo częściej mówi się o „ziemi średzkiej” niż do należącej obecnie do powiatu średzkiego gminie Nowe Miasto. Używane współcześnie pojęcie „ziemi średzkiej” w zasadzie powinno obejmować wszystkie historyczne i współczesne gminy powiatu. |
Sezonowe obozowiska świadczące o krótkotrwałym pobycie ludzi na ziemi średzkiej pojawiły się w okresie starszej epoki kamienia. Były to jednak wizyty niezbyt częste, krótkotrwałe, skoncentrowane głównie wzdłuż doliny Warty i rynny jezior kórnicko – zaniemyskich. Znane są stanowiska kultury świderskiej w okolicach Pięczkowa i Sulęcinka oraz stanowiska mezolitycznych kultur komornickiej i janisławskiej m.in. w Borowie, Bronisławiu, Garbach i Młodzikowie. Ok. 3700r. p.n.e. na terenie ziemi średzkiej, w dorzeczu Moskawy, pojawiły się pierwsze grupy neolitycznych rolników przybyłe z południa Polski, prowadzące osiadły tryb życia, takie jak kultura pucharów lejkowatych i nieco późniejsza kultura amfor kulistych, której jedno z najsłynniejszych skupisk osadniczych odkryto przed II w. św. w Szlachcinie. 2000 lat p. Chr. Środę i okolice zamieszkiwały kultury umiejące już posługiwać się brązem. Na ślady kultury unietyckiej, wczesnej epoki brązu, natrafiono min. w Pięczkowie i Sulęcinku. |
W dolinie Miłosławki, lewego dopływu Warty, funkcjonowała nieco późniejsza kultura trzcianecka. Najbardziej jednak znaną (choćby i za sprawą Biskupina) jest kultura łużycka, trwaniem zahaczająca aż po środek epoki żelaza, która na terenie mikroregionu średzkiego funkcjonowała od około 600r. p.n.e. Trwałym owocem tej kultury, było zagęszczenie sieci osadniczej, która pokryła już dość szczelnie dorzecze Maskawy i Miłosławki oraz tradycyjnie dolinę Warty i okolice rynny jezior zaniemysko – kórnickich. Duże stanowiska tej kultury zlokalizowano m.in. w Nadziejewie i Włostowie. Na terenie późniejszej Środy, istniała osada stanowiąca być może centrum osadnicze w tym regionie. Skupisko to zostało zastąpione na przełomie er przez rozwijającą się kulturę przeworską. Znane jest kilkanaście stanowisk tej kultury wokół miasta określanych, jako „średzki zespół osadniczy”. W Chłapowie odkryto cmentarzyska kultur wschodniopomorskiej i grobów podkoszowych, datowane na starszy okres lateński (400-250 p.n.e). Stanowisko kultury wschodniopomorskiej zlokalizowano także w Środzie. |
Zagęszczenie sieci osadniczej zapoczątkowane kulturą łużycką oraz dogodność szlaku komunikacyjnego wzdłuż Maskawy sprawiły, że tędy właśnie wiodła jedna z nitek szlaku bursztynowego, czego pośrednim dowodem mogą być paciorki egipskie znajdowane min w Dębiczu, Nadziejewie i Środzie. Z okresów wpływów rzymskich znanych jest kilka skarbów monet min ze Środy (1897r.), Nekli, Kleszczewa, Siekierek, Iwna. Dominującym ośrodkiem administracyjnym na terenie mikroregionu średzkiego był Giecz; gród pełniący w czasach plemiennych rolę czoła opola. Szczegółowe ustalenie jego zasięgu jest dzisiaj raczej niemożliwe; pośrednim dowodem jego terytorialnej granicy może być późniejszy zasięg kasztelanii. Badania dendrochronologiczne wału grodu w Gieczu potwierdziły tezą jego plemiennego pochodzenia, a więc czasów, gdy zręby państwa Piastów nie były jeszcze kształtowane.Pozostający w dogodnym położeniu geograficznym gród znalazł się w centrum piastowskiego patrymonium, co przyczyniło się do jego dalszej rozbudowy i umocnienia w początku Xw. |
Giecz, jako jeden z istotnych elementów administracyjnych zrębów państwa Piastów (grodów centralnych) wymieniany jest w kronice Galla Anonima, jako jeden ze znaczniejszych grodów, „delegując” 300 pancernych i 2000 tarczowników. Niektórzy badacze wyróżniają już w tym okresie południową część opola gieckiego, w której dominującą rolę uzyskała Środa, handlowa osada otwarta, położona przy zbiegu dzisiejszych ulic Dąbrowskiego i Lipowej. W 1039r. Giecz, stojący na strategicznej drodze prowadzącej ze Śląska na Gniezno, został zniszczony przez Brzetysława Czeskiego, a jego mieszkańców przesiedlono do Czech. Po interwencji Brzetysława gród został stosunkowo szybko odbudowany, a już prawdopodobnie pod koniec XIw. stał się siedzibą kasztelanii. Z czasem z jej obszaru wydzielono nowe kasztelanie: biechowską na wschodzie i bnińską na południu. Wzrost znaczenia Środy i stopniowe przemijanie znaczenia Giecza następowało już od drugiej poł. XIw, co związane było z wzrastającym znaczeniem handlu, krzepnięciem administracyjnych podziałów oraz zmianą głównych szlaków komunikacyjnych. |
Dzieła stopniowej utraty jego znaczenia dopełniły także toczone w 1 poł. XIIIw. walki Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem, w trakcie których dokonano znacznych zniszczeń grodu. Giecz pozostał stolicą tytularnej kasztelanii aż do XVIw. Dokładna data lokacji Środy pozostaje dziś nieznana. Wobec braku źródeł powszechnie przyjmuje się, że lokacja nastąpiła pomiędzy 1253 a 1281r. Choć nie zachował się dokument lokacyjny można dziś domniemywać, że lokacja miasta nastąpiła na tzw. „prawie magdeburskim” lub jego zmodyfikowanej formie zastosowanej po raz pierwszy w Środzie Śląskiej. Już w dokumencie z 1283r. pojawia się lokowane Nowe Miasto, własność Doliwów z pobliskiego Dębna; nie zostało ono obwarowane, a funkcję obronną spełniał jedynie niewielki gródek zlokalizowany na północny wschód od rynku. Środa lokowana była na „korzeniu”, bez wpływu poprzedzającej sieci osadniczej. |
Pozwoliło to od samego początku rozplanować miejsce położenia rynku i sieci ulic. Nie bez znaczenia pozostawała jednak topografia terenu oraz układ szlaków komunikacyjnych, istniejących od zarania w pobliżu osady handlowej, z kościołem pw. św. Idziego. Nazwa miasta ma związek z wyrazem „środek” i w języku staropolskim brzmiała „śrzoda”; pochodzi od nazwy środkowego dnia tygodnia, w którym odbywały się targi. Choć istnienie zamku datuje się w dokumentach pisanych dopiero na okres walk z Krzyżakami w 1333r, przypuszczać jednak należy, że jego ufortyfikowanie nastąpiło już pod koniec XIII stulecia, wraz z przejmowaniem funkcji militarnych Giecza. Lokacja miasta, którego centrum stanowił plac o bokach 70m nastąpiła w odległości ok. 350m na zach. od dawnej osady. Wzniesienie na północ od placu zajęła drewniana fara miejska, a wzgórze sąsiednie - zamek starosty. Założenie miejskie obwarowano murem, którego istnienie potwierdzone jest w dokumentach dopiero w 1411r. |
W obrębie murów zlokalizowany był także kościół, pw. św. Krzyża, wraz z klasztorem dominikańskim, którego fundatorem (wzmianka z 1418r.) był biskup chełmiński Jan z Opatowca. Miasto posiadało trzy bramy położone na głównych szlakach, za którymi rozwinęły się także przedmieścia: pyzdrskie z kościołem św. Idziego, poznańskie z kościołem szpitalnym pw. św. Ducha i Wszystkich Świętych z kościołem pod tym wezwaniem. Odbyty w 1253r. wiec dzielnicowy w Gieczu dokonał podziału ziem Wielkopolski właściwej pomiędzy braćmi Bolesławem Pobożnym i Przemysłem I. Środa znalazła się, jako tzw. królewszczyzna wraz z całą kasztelanią giecką w Księstwie Gnieźnieńsko-Kaliskim, należącym do Bolesława Pobożnego. Zarządcą królewszczyzny był starosta tenutowy, spośród których najbardziej znanymi byli m.in. A. Pampowski z Pępowa hr. Gozdawa (?-1510), dyplomata i dworzanin królewski oraz H. Gostomski hr. Nałęcz (około 1555-1609), wojewoda poznański, początkowo aktywny protestant, od 1589r. równie aktywny katolik, orędownik Jezuitów, dworzanin Zygmunta Augusta i Zygmunta III Wazy, rotmistrz królewski. |
Królewszczyzna obejmowała w 1622r. miasto z przedmieściami i folwarkiem Pólko oraz 6 wsi. Od lokacji miasta do połowy XVIw. liczba mieszkańców wzrastała stopniowo do ok. 2 tys. osób, co plasowało Środę w randze miast małej i średniej wielkości.Fundatorem nowej fary, zbudowanej w l. 1423-28, niemalże natychmiast podniesionej do rangi kolegiaty, był Władysław Jagiełło. Jednonawowe założenie z prezbiterium zostało później powiększone o trzy kaplice dwie nawy boczne i masywną wieżę. Z 1422r. pochodzą wzmianki o kolegiackiej szkole. Dopiero co lokowane i urządzone miasto doznało pierwszej poważnej dziejowej katastrofy 28.VII.1331r, kiedy to zagon krzyżacki splądrował i spalił Środę. Jeden z oddziałów został rozbity przez rycerstwo wielkopolskie, wsparte masami chłopskimi pod wsią Niezamyśl należącą do Doliwów. Bitwę tą za szczegółami opisał J. Długosz w „Rocznikach…”, w których wymienia także wieś Klęka, gdzie w 1299r. Łokietek zrzekł się praw do Wielkopolski, Pomorza i Kujaw na rzecz króla Czech Wacława II. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu Doliwów był W. Kot z Dębna n. Wartą (około 1395-1448), |
wykładowca Akademii Królewskiej, wychowawca Władysława i Kazimierza Jagiellończyków, arcybiskup gnieźnieński i prymas, interrex 1445r, po śmierci Władysława III. Położona centralnie w obszarze d. województw kaliskiego i poznańskiego Środa od 1419r. była stałym miejscem sejmików ziemskich dla tych województw. Położenie miasta zapewniało każdemu szlachcicowi równe szanse w dotarciu na zjazd. Miejscem obrad było wnętrze i teren przykościelny kolegiaty, a pierwszy odnotowany w annałach sejmik w Środzie odbył się w 1378r. Z pocz. XVw. Środa była już stałym miejscem sejmikowania, aż do rozbiorów. Po Unii Lubelskiej sejmik w Środzie był jednym z około 70-ciu partykularnych sejmików szlacheckich I Rzeczypospolitej, spośród których właśnie średzki i krakowski dysponowały realną siłą polityczną i prestiżem. W sejmikach mógł brać udział każdy szlachcić, a przedmiotem obrad były sprawy żywotnie interesujące stan szlachecki, a więc de facto sprawy państwa. |
Wraz z rozwojem demograficznym Środy, rosła także liczba rzemieślników i uprawiających rolę mieszczan, stanowiących ekonomiczne podstawy rozwoju miasta. Pod koniec XVIw. warstwę produkcyjną stanowiło 98 rzemieślników, stanowiących równocześnie trzon rady miejskiej, wśród których byli rzeźnicy, szewcy i szynkarze. Już w początku XVw. działał w obrębie murów miejskich młyn napędzany końmi, a od początku XVIw. spotyka się wzmianki o wiatrakach rozlokowanych na przedmieściach. W XVIIw. do Środy należały dwie wsie: Ruszkowo i Zielniki, które dostarczały część dochodów miejskich. Pomyślny rozwój miasta, trwał nieprzerwanie do czasu potopu szwedzkiego, kiedy to wojska Karola Gustawa kilkukrotnie przechodziły przez Środę. 28.VIII.1656r. we wsi Lubrze k. Nowego Miasta doszło do zwycięskiej potyczki oddziałów partyzanckich z oddziałem szwedzkim dowodzonym przez gen. Jana Weiherda-Wrzesowicza, zatłuczonego kijami przez miejscowych chłopów. Szacuje się, że w trakcie potopu zagładzie, w wyniku spalenia lub rozebrania na opał, uległo około 65% domów w granicach miasta i około 100 % w niektórych wsiach. Liczba ludności miasta spadła wg różnych szacunków o 40-60%. |
Ludność miasta na przestrzeni 100 lat wzrosła prawie sześciokrotnie i osiągnęła w 1900r. około 6 tys. mieszkańców. Początkowo systematycznie wzrastała mniejszość żydowska, stanowiąc w 1840r. 16%, by w 1910r. stanowić już tylko 2,3% ogółu ludności. Od 1806r. Żydzi wyznania mojżeszowego, posiadali własną synagogę, którą w 1871r. zastąpił nowy, budynek. Z chwilą powstania Wielkiego Księstwa Poznańskiego poczęli, w Środzie, osiedlać się w większej ilości ewangelicy, którzy w 1910r. stanowili już prawie równie silną mniejszość, co Żydzi. W 1829r. korzystać mogli oni z domu modlitwy, którego funkcję pełnił otrzymany od magistratu, kościół św. Krzyża. Ponieważ obiekt był dość znacznie uszkodzony, dlatego też w 1881r, sumptem gminy ewangelickiej, wybudowano nową świątynię. Walkę o utracone państwo mieszkańcy ziemi średzkiej rozpoczęli już w 1794r, formując oddziały powstańcze, wspierające marsz Dąbrowskiego na Łabiszyn i Bydgoszcz, a następnie, w 1806r. uczestnicząc w działaniach insurekcyjnych prowadzonych przez generała Dąbrowskiego. W 1830r. pułkiem jazdy ochotników warszawskich w Warszawie dowodził pochodzący z Gorzykowa A. Brzeżański. |
Wybitnym synem
ziemi średzkiej okazał się także I.
Prądzyński (1792-1850), urodzony
w Sannikach generał, zdolny strateg i inżynier, jeden z
najwybitniejszych
dowódców powstańczych. Głównym
organizatorem przygotowań powstańczych Wiosny Ludów 1848r.
na powiat
został A. Brzeżański, organizując w Środzie obóz powstańczy,
w sile ok.
9 tys. żoł., stanowiący
połowę sił powstańczych. 11.IV.1848r. w Jarosławcu pod Środą, podpisano
akt
ugody, na mocy której m.in. obóz średzki
przebazowano do Miłosławia.
Agresywna
postawa Prusaków, mimo podpisanej ugody, doprowadziła do
wybuchu
otwartego
konfliktu zbrojnego, a następnie trzech decydujących bitew: pod
Książem,
Miłosławiem i Sokołowem. Ostatecznie, ostatnie oddziały polskie poddały
się 10.V.1848r.
na terenie powiatu średzkiego.W trakcie
Powstania Styczniowego zabór pruski został podzielony na 5
województw,
pośród
których znalazło się także województwo średzkie,
najrozleglejsza
jednostka administracyjna
w historii ziemi średzkiej, której stolicą była Środa. Wielu
Średzian
aktywnie
uczestniczyło także w walkach na terenie królestwa. W
trakcie
wszechogarniającej zabór pruski germanizacji niepochlebną
rolę odegrał
właściciel Klęki, od
1840r, H. Kennemann (1815-1910) określany patriarchą antypolskiego
nacjonalizmu,
współtwórca osławionej
„Hakaty”. Wybitną rolę w
pracy organicznikowskiej na rzecz zachowania polskości i promocji
postaw
patriotycznych odegrali księża kolegiaccy. Wymienić tu należy jedną z
najwybitniejszych postaci w całej historii miasta ks. A.
Szamarzewskiego (1832-1891), który położył zasługi na
rzecz nowoczesnej ekonomi i gospodarki organizując w Środzie
Towarzystwo
Rzemieślnicze, zalążek późniejszej Kasy Oszczędności oraz
Związek Spółek
Zarobkowych i Gospodarczych, kluczowe narzędzie ekonomicznego oporu
polskości
wobec procesów germanizacyjnych w zaborze pruskim. Był także
sprawnym administratorem
parafii doprowadzając do uporządkowania i odnowienia średzkiej
kolegiaty oraz
organizacji nowego cmentarza poza murami miasta, na którym pierwsze
pochówki przeprowadzono w 1805r. Rozwój Środy w
XIX i na początku XXw. następował w trzech zasadniczych kierunkach: na
południe
od miasta, do stacji kolejowej na linii Poznań – Kluczbork
(1875r.) i cukrowni
(1882r.), na zachód, wzdłuż Przedmieścia Poznańskiego
Nowego, oraz wzdłuż ulic:
Pyzdrska (Dąbrowskiego), Graniczna (Żwirki i Wigury) i Wrzesińska
(Wrzesińska i Daszyńskiego), łącząc d. przedmieścia pyzdrskie
i gnieźnieńskie.
|
Pomimo tak znacznych przemian przestrzenny rozwój miasta wyniósł niespełna 5%. W początkach XIXw. na czoło rzemieślników wysunęli się szewcy, którzy dysponowali 40 warsztatami. Istniało też kilka wiatraków, kuźni, gorzelni i browarów. Ogółem spisy wymieniają na początku XIXw. ponad 300 rzemieślników. Znaczenie rzemiosła jednak powoli malało wraz z rozpoczęciem rewolucji przemysłowej, którą była budowa cukrowni, uruchomionej 7.X.1880r. Do sprawnego dostarczania płodów rolnych oddano do użytku w 1902r. pierwszą linię kolei wąskotorowej o długości 50km, łączącą Środę i Kobylepole k. Poznania. W 1885r. powstała w Środzie pierwsza mleczarnia (w rękach niemieckich), która wykupiona została w 1906r. przez mleczarnię spółdzielczą powstałą rok wcześniej. Potwierdzone są też informacje o dwóch cegielniach, fabryce maszyn rolniczych, trzech olejarniach i wielu innych niewielkich zakładach, wykorzystujących nowe sposoby produkcji i wynalazek maszyny parowej. |
Dużą rolę w organizacji tego batalionu odegrał L. Rządkowski (1885-1939), chemik, działacz niepodległościowy, szef średzkiej Wojskowej Komendy Uzupełnień oraz Komendant Wojskowy na powiat. Niebagatelną rolę w organizacji władz powstańczych i samego powstania odegrał kolejny z wielkich, średzkich duszpasterzy, ks. M. Maissner (1877-1938), który w listopadzie 1918r. stanął na czele proklamowanej Rzeczypospolitej Średzkiej. Szybki rozwój dawnego Przedmieścia Pyzdrskiego doprowadził w 1934r. do włączenia w obręb miasta folwarku Źrenica, stanowiącego dotąd własność fundacji kórnickiej. W 1914r. przy ul. Granicznej wybudowano szpital miejski, prowadzony przez zgromadzenie sióstr św. Wincentego a`Paulo. Podobny, dość gwałtowny rozwój zabudowy następował wzdłuż szosy z Poznania do Nowego Miasta. Liczba domów w Środzie w okresie II RP wzrosła z 471 do 699, z czego 10% powstało w nowej dzielnicy tzw. „parcelkach”, rozbudowywanej w kierunku szosy kórnickiej. |
Rozbudowa następowała także intensywnie wzdłuż ul. Kosynierów a także na drugim krańcu miasta, przy ul. Wrzesińskiej. Działania zbrojne I w. św. nie miały istotnego wpływu na liczę mieszkańców Środy. Jednak już od 1932r. liczba mieszkańców wzrastała, by tuż przed wybuchem wojny osiągnąć ponad 10 tys. Pierwszym starostą powiatu średzkiego po odzyskaniu niepodległości, został A. hr. Bniński (1884-1942) z Gułtów, który pełnił swą funkcję w l. 1919-20. W 1923r. powołany został na stanowisko wojewody poznańskiego, które piastował do 1928r. W trakcie pełnienia urzędu kandydował na urząd prezydenta RP, by w wyborach przegrać w II turze z prof. I. Mościckim. Wybitną postacią życia politycznego dwudziestolecia międzywojennego w Środzie był burmistrz J. Polski (1886-1940), sprawujący tę funkcję od 22.X.1919r. przez całe dwudziestolecie. Zginął z rąk hitlerowców. Bezspornie, największym zakładem przemysłowym w całym okresie II RP była cukrownia, rozbudowana w l. 1926-30. |
Do 1921r. na mapie średzkich firm pojawiły się także rzeźnia i Tkalnia, zapewniająca 1/3 krajowego zapotrzebowania polskiego przemysłu włókienniczego! Mleczarnia, po gruntownej modernizacji, wysunęła się na pierwsze miejsce w produkcji w Wielkopolsce. W poł. l. 30-tych funkcjonowały w Środzie ponadto: dwa młyny, dwa przedsiębiorstwa o profilu ślusarsko – kowalskim i około 30 innych, mniejszych zakładów produkcyjnych, głównie o profilu rzemieślniczym. Do II w. św. rozwijała się średzka kolej dojazdowa; wzrastała sieć kolejowa, której łączna długość linii wynosiła 119km. Coraz większego znaczenia nabierała budowa urządzeń komunalnych. W l. 1926-28 zbudowano system kanalizacji, zaś w 1933r. oddano sieć hydrantów, co znacznie poprawiło warunki sanitarno-pożarowe miasta. Od 1919r. naukę prowadzono w siedmioklasowej szkole powszechnej (katolickiej) w budynku przy ulicy Lipowej, a od 1938r. także w budynku Kasy Chorych przy ulicy Dąbrowskiego. Budynek d. Wyższej szkoły Miejskiej zaadoptowano na potrzeby Państwowego Gimnazjum Humanistycznego. |
W 1920r. z inicjatywy Wielkopolskiej Izby Rolniczej powstała także szkoła rolnicza, a na jej potrzeby zakupiono przy ulicy Kórnickiej grunt z przeznaczeniem na gospodarstwo szkolne. Ważną formą wychowania było harcerstwo. W Środzie istniały 4 drużyny harcerskie, skupiające ok. 500 harcerzy, organizujące w sezonie letnim liczne obozy na terenie Wielkopolski i poza nią. Rozliczne sukcesy na arenie lokalnej i ponadregionalnej święcili średzcy sportowcy zrzeszeni w klubach sportowych.W dniach 28-29.VI.1939r. odbył się Środzie zjazd katolicki archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, w którym uczestniczyły najwyższe władze kościelne z prymasem A. Hlondem na czele oraz ponad 6000 osób przyjezdnych z całej Polski. W 1934r. na mocy ustawy prawa miejskie stracił Zaniemyśl oraz Nowe Miasto. Od tej pory powiat średzki tworzyły dwa miasta (Środa i Kostrzyn) oraz siedem gmin wiejskich. |
Już 8.XII.1939r. rozpoczęto przymusowe wysiedlenia mieszkańców Środy do Generalnej Guberni. Jak obliczono, ogółem objęły one 482 osoby ze Środy i ponad 4000 z terenu powiatu. Zamieszkujących Środę około 70 Żydów jeszcze w październiku 1939r. trafiło do Kalisza, a następnie do łódzkiego getta. Teren kirkutu zniszczono, a budynek synagogi zamieniono na magazyn. 3 oficerów pochodzących z terenu powiatu straciło także życie w Katyniu. Już w październiku 1939r. zorganizowano na ziemi średzkiej Tajne nauczanie. Niemieckie oficjalne szkoły dla dzieci polskich otwarto w Źrenicy i Kijewie, lecz zajęcia odbywały się nieregularnie. W Środzie utworzono szkoły dla dzieci niemieckich. Warunki konspiracji na okupowanej ziemi średzkiej nie należały do najłatwiejszych, na co wpływ miały: gęsta sieć dróg, dobrze rozwinięty system łączności, stosunkowo małe zalesienie i bliskość Poznania. Pomimo niesprzyjających okoliczności już jesienią 1939r. zawiązały się pierwsze konspiracyjne ogniwa. |
Spotkania odbywały się m.in. w mieszkaniu J. Grabiasa (1886-1968), kupca średzkiego, działacza przedwojennego„Sokoła”, członka Rady Robotniczo-Żołnierskiej w 1918r. Początkowe działania konspiracyjne sprowadzały się do niewielkich, jednorazowych i doraźnych akcji jak np.; ukrywanie sztandarów przedwojennych organizacji, palenie sprzętu harcerskiego, prowadzenie nasłuchu radiowego, a później także wydawanie fałszywych przepustek i dowodów tożsamości.Rozdrobnienie struktur konspiracyjnych nie wpływało pozytywnie na ich siłę, a mnogość różnych organizacji potęgowała poczucie ograniczonego zaufania konspiratorów, co utrudniało spotkania i konkretne działania. Świetnie rozumiał to F. Unrug (1887-1945) z Wyszakowa, powstaniec wielkopolski, działacz licznych przedwojennych organizacji, pełniący funkcję Szefa referatu Walki Cywilnej Biura Głównej Delegatury Rządu RP dla ziem wcielonych do III Rzeszy i faktyczny przywódca środowisk konspiracyjnych. |
W styczniu 1942r. decyzją sztabu okręgu poznańskiego ZWZ utworzono Inspektorat rejonowy ZWZ (od 14.II.1942-AK) na Środę, a funkcję koordynatora przy tworzeniu inspektoratu pełnił F. Unrug. W poł. 1943r. zorganizowany Inspektorat Środa skupiał ponad 500 żoł. i ok. 15 plutonów w terenie. Faktycznym szczytem działalności konspiracyjnej inspektoratu była akcja zrzutu broni amunicji przeprowadzona przez RAF z 14 na 15.IX.1943r. Źle przygotowana i przeprowadzona akcja podjęcia zrzutu doprowadziła, w konsekwencji, do dekonspiracji i fali aresztowań. Jej skutkiem była zmiana kierownictwa, aresztowanie dużej liczby żołnierzy i przeniesienie sztabu na teren ziemi wrzesińskiej. Wśród licznych aresztowanych znalazł się także F. Unrug, zmarły w styczniu 1945r, w trakcie marszu ewakuacyjnego z KL Stuthoff. Piękną kartę konspiracyjną zapisał także b. starosta średzki i wojewoda poznański Adolf Bniński, wyznaczony w 1940r. przez Rząd na uchodźctwie do pełnienia funkcji delegata Rządu dla ziem zachodnich. |
![]() |
Postrach budził Powiatowy Urząd Bezp.
Publicznego, który w lutym 1945r.
rozpoczął masowe przesłuchania żołnierzy AK powracających z niemieckich
więzień
i zatrzymywanych w terenie. W trakcie Poznańskiego Czerwca 1956r.
poległ w
ulicznej demonstracji mieszkaniec Środy, student Politechniki
Poznańskiej M. Dąbrowicz (1933-56). Po II w. św.
ziemia średzka, z powiatem w granicach przedwojennych, znalazła się w
województwie poznańskim. W 1949r.
znacjonalizowano kolejkę wąskotorową i w całości włączono w skład PKP.
Odtąd
zaczyna się jej powolny upadek, rozpoczęty wstrzymaniem ruchu osobowego
na
odcinkach normalnotorowych w 1968r. W l. 1976-79 całkowicie
zlikwidowano torowisko. Także po zakończeniu
wojny prym wśród zakładów przemysłowych nadal
wiodła
cukrownia. Zniszczony w
czasie wojny zakład wielokrotnie modernizowano i rozbudowywano, także i
po 1990r. W l. 1966-70 powstał nowy zakład,
Fabryka Galanterii Metalowej, który wkrótce po
uruchomieniu zmienił nazwę na
„Stomil”; głównym przedmiotem produkcji
były zawory
do dętek. W połowie l. 70-tych, nastąpiła jego znaczna rozbudowa i
modernizacja. Wznowiona
produkcja w tkalni pozwoliła na wykonanie tutaj pierwszego powojennego
ożaglowania „Daru
Pomorza”. Wśród innych
średzkich firm okresu PRL-u
wymienić także warto „Przedsiębiorstwo Budownictwa
Rolniczego”, „Państwowy
Ośrodek Maszynowy”, mleczarnię, „Zakłady
Mięsne”,
oraz Przedsiębiorstwo Sprzętu
i Transportu Wodno-Melioracyjnego, powstałe w 1968r. i filię
poznańskich
Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Modena”
(niem.
Fabryka Konfekcji). W końcu l.
70-tych w Kijewie, zlokalizowano jedną z filii zrzeszenia
„Hortex”. 70% produkcji obejmował eksport. Wielka
industrializacja okresu PRL-u
doprowadziła do stagnacji w sektorze rzemieślniczym,
zaś powojenna
historia rolnictwa na ziemi średzkiej
upłynęła na kolektywizacji, uplastycznionej w idei wielkich obszarowo
Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz rozwoju rolniczych
spółdzielni
produkcyjnych. Funkcję
akceleracyjną powstawania nowej, ciągłej zabudowy spełniały, podobnie
jak w
innych miastach, ciągi komunikacyjne takie jak: ul. 20-go Października,
w całym
jej przebiegu, ale również ul.ul. Zamoyskich,
Niedziałkowskiego
i Kórnicka. Największymi inwestycjami
budownictwa wielorodzinnego były dwa osiedla mieszkaniowe: Osiedle
Młodych (2
poł. l. 70-tych) oraz znacznie większe, osiedle XXX – lecia
PRL
(od 1 poł. l.
80-tych, obecnie Jagiellońskie,). Lata 70-te to też intensywny
rozwój
budownictwa jednorodzinnego przedwojennych dzielnic
„parcelki” i „korbole”.
Rozwój
zabudowy mieszkalnej w stronę przeciwną następował wzdłuż szlaku
komunikacyjnego do Gniezna, ale także na naturalnym przedłużeniu
traktów na
Pyzdry i Nowe Miasto.Budowę nowej
szkoły, tysiąclatki, zrealizowano w l. 1963-64. Warunki nauczania
należały w
mieście do trudnych, co potęgował fakt wzrostu liczby
mieszkańców w l. 70-tych
i pocz. l. 80-tych. Pewną poprawę przyniosła rozbudowa SP nr 1
(1985-87) oraz SP
nr 3 (1987r). Naukę kontynuowano także w budynku gimnazjum (od 1949r.
Liceum Ogólnokształcące), a także w szkole rolniczej,
od 1959r. funkcjonującej jako Technikum. Szkoła od 1978r. prowadziła
proces
dydaktyczny w nowym kompleksie zlokalizowanym w pobliżu przedwojennego
internatu. Kilka razy swą lokalizacje zmieniała także szkoła zawodowa,
by
ostatecznie w 1991r, znaleźć się w nowym kompleksie szkolnym w pobliżu
technikum rolniczego. Godnym
kontynuatorem przedwojennych tradycji sportowych okazał się średzki
klub
sportowy Polonia, który święcił triumfy w hokeju na trawie
na
przestrzeni l.
50, 60 i 70, zdobywając najwyższe laury w skali kraju. Szpital
miejski
im. Józefa Dietla, po zakończeniu działań wojennych
pozostawał
własnością
szarytek, jednak w 1949r. został przejęty przez skarb państwa.
Postępujące w l.
80-tych trudności gospodarcze uniemożliwiły budowę nowego budynku
szpitala. W
1956r. w średzkim krajobrazie medycznym pojawiła się stacja pogotowia
ratunkowego, a w 1972r. oddano do użytku nowy budynek ośrodka zdrowia.
Podobne
placówki oddano w 1 poł. l. 70-tych w Słupi Wielkiej i
Szlachcinie. Na niwie
kultury w powojennej historii Środy wyróżniały się: dom
kultury,
Średzkie Towarzystwo
Kulturalne i biblioteka powiatowa. Animacja życia kulturalnego w ramach
Domu
Kultury skupiała się głównie na organizacji sekcji i
zespołów, spośród których
największy sukces osiągnął zespół teatralny wystawiając w
1955r.
spektakl
„Krakowiacy i Górale”. Na pocz. l.
70-tych, oddano
do użytku nowe pomieszczenia
OK. Biblioteka Publiczna prowadziła aktywne studia o regionie i
kultywowała
regionalną tożsamość mieszkańców. Szczególną rolę
odgrywało i odgrywa zawiązane
w 1964r. Średzkie Towarzystwo Kulturalne, skupiające
miłośników
regionu
średzkiego. Towarzystwo brało aktywny udział w animacji życia
kulturalnego,
organizując serie wykładów i sesji naukowych poruszających
tematykę historii
ziemi średzkiej. Organizowano także wystawy, prelekcje i spotkania z
wybitnymi
postaciami życia publicznego oraz publikowano cenne materiały
przybliżające
historię i współczesność ziemi średzkiej. Od 1998r. pod
egidą
Towarzystwa ukazuje się
Średzki Kwartalnik Kulturalny, pismo o charakterze popularyzatorskim,
przybliżające i definiujące pojęcie regionalnej i kulturowej tożsamości
mieszkańców środy i jej regionu. W 1966r. na bazie kilku
pomieszczeń SP w
Koszutach, we wnętrzu dworku z XVIIIw. otwarto Muzeum Ziemi Średzkiej,
którego podstawą stały się zbiory
prywatne regionalisty F. Kosińskiego (1908-1980). Ważnym wydarzeniem w
życiu miasta były obchody 700-lecia
Środy zainaugurowane 14.IX.1967r. W związku ze zbliżającymi się
obchodami
tysiąclecia państwa, już w 1949r. w Gieczu rozpoczęto program badań
wykopaliskowych, których wynikiem były cenne
odkrycia, skutkujące utworzeniem rezerwatu archeologicznego. Liczba
mieszkańców miasta osiągnęła stan z 1939r. dopiero w 1949r,
odrabiając straty
demograficzne okresu wojny. Do 1968r. liczba ludności zwiększyła się
niemalże o
50% co było jednak głównie wynikiem dodatniego bilansu
urodzeń
– zgonów.
Kolejny wzrost liczby mieszkańców, z 15 do 19 tys. w 1985r.,
był
wynikiem
zwiększającej się roli ruchu migracyjnego ze wsi do miast, związanego
głównie z
oddaniem do użytku dużych zakładów przemysłowych. W
całkowicie nowej rzeczywistości odnalazła się średzka
wąskotorówka obchodząca w
2002r. stulecie istnienia. Zachowany, 12 kilometrowy odcinek ze środy
do
Zaniemyśla wpisany został do rejestru zabytków, a podstawową
funkcją kolejki
stała się usługa turystyczna.W ostatnim
czasie głębokiej przemianie uległa struktura przemysłu przesuwając
akcenty z
wielko produkcyjnych fabryk w kierunku
mikroprzedsiębiorstw. Przekształceniom
uległ także system oświaty i służby zdrowia, na co wpływ miały
zasadnicze reformy z końca XXw. W
1997r.
obchodzono 200-lecie Hymnu, odsłaniając pierwszy w Polsce pomnik
generała J. H. Dąbrowskiego. Sukcesy w
sporcie częściowo odnowił w latach 90-tych średzki KS Polonia,
zdobywając
mistrzostwo Polski juniorów w hali w 1993 i 1994r. Dwaj
średzcy hokeiści wzięli
udział w Igrzyskach olimpijskich w Sydney w 2000r.
* * *
|
Nieznacznie zmieniony tekst "Zarysu historii ziemi średzkiej" (wersja krótka przedstawiona na tej stronie) zamieszczona została w specjalistycznym czasopismie internetowym "Turystyka kulturowa" oraz na Wikipedii w haśle "Środa Wielkopolska" zgodnie z zasadami Licencji Creative Commons (CC-BY-SA 3.0). |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
||
Rzeczpospolita szlachecka 1619r >> |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Tekst w wersji dłuższej PDF | Historia w grafice
|
Kanon
krajoznawczy ziemi średzkiej |
Środa, przyroda i
szlaki |
![]() |
Średzka Kolej Powiatowa. 114 lat wąskotorowego szlaku PDF |
7 cudów powiatu średzkiego | ![]() |
Obiekty ziemii
średzkiej |
![]() |
Wiedzę
zaczerpnąć można z:
Buko
A, "Archeologia
Polski
wczesnośredniowiecznej", wyd. Trio, Warszawa 2006;
Davies N, "Boże igrzysko", wyd. Znak, Kraków 1999; Górczak Z, "Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314r)", WBP, Poznań 2002; Moczulski M, Pokropiński B, Kantor L, „Ciuchcią przez Polskę. Informator o wąskotorowych kolejach turystycznych”, WKŁ, Warszawa 2000; Nawrocki St. (red.), „Dzieje Środy Wielkopolskiej”, UMiGm. w Środzie Wlkp 1990; Rezler M, "Powstanie Wielkopolskie", Rebis, Poznań 2008; Samsonowicz H, Tazbir J, "Tysiącletnie dzieje", wyd. dolnośląskie, Wrocław 2000; Strzałko M, J. Sobczak „Winna Góra”, wydawnictwo WBP, Poznań 1997; Sobczak J, „Szlakiem Wiosny Ludów”, wydawnictwo WBP, Poznań 1998; Sobczak J, „Przejdziem Wartę”, wydawnictwo WBP, Poznań 1996; Topolski J. "Wielkopolska poprzez wieki", wyd. Poznańskie, Poznań 1999. Urbańska B, „Cmentarz średzki”, ŚTK, Środa Wlkp 2004; Urbańska B, „Ludzie i historia w nazwach ulic Środy Wielkopolskiej”, ŚTK, Środa Wlkp. 2000; Urbańska B, "Kolegiata w Środzie Wielkopolskiej" Średzkie Towarzystwo Kulturalne, Środa Wlkp 2008; pr. zbiorowa "Ziemia Średzka w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919", Społeczny Komitet Rodzin Powstańców Wielkopolskich w Środzie, Środa Wlkp 2009; oraz arykuły w Średzkim
Kwartalniku Kulturalnym: St. Frankowski „Wybitni mieszkańcy ziemi średzkiej” nr 35 St. Frankowski "Po upadku wielkopolskiej Wiosny Ludów" nr 73 St. Frankowski "Nasza Stolica - Pyzdry" nr 67 Zb. Jóźwiak „Powiatowa racja stanu” nrnr 24-27, 29-30 Zb. Jóźwiak „Szpitale oraz kościoły szpitalne pod wezwaniem św. Ducha” nr 10 Zb. Jóźwiak „Z historii kościoła św. Idziego w Środzie” nr 1 T. Krysztofiak „Księga Giecza – nowe fakty, historii grodu” nr 35 H. Machajewski „Z historii odkryć archeologicznych” nrnr 2,3 St. Pawłowski „Średzki ring” nr 24 M. Rezler „O udziale średzian w powstaniach narodowych” nr 35 J. Sobczak „Ziemia średzka w dniach Wiosny Ludów” nr 3 H. Czarny "Obchody 730 lecia Nowego Miasta n. Wartą" nr 70 |
©MB
04.2010 ost. zm. 01.2017 |
![]() |
![]() |