Środa Wielkopolska - Jan Henryk Dąbrowski

Plan kościoła w Winnej Górze >>
Plan pałacu w Winnej Górze >>
Plan Winnej Góry >>

Dlaczego Dąbrowski w Środzie?

Próżno szukać by w innych miastach Polski zaklętego w spiż legendarnego twórcy Legionów w bojowej postawie; z podniesioną szablą, spinającego konia do ataku. A w Środzie jest i to jaki piękny – monumentalny, bohaterski jak za życia. Artysta zatrzymał ulotną chwilę, gdzieś spod Bosko lub Trebbi...

...Może bitwa dobiega już końca, ważą się losy żołnierzy wroga, którzy zdławieni furią polskich półbrygad pospiesznie opuścili pole bitwy i pierzchają teraz bez jakiegokolwiek ładu. Szczęk szabel, tumany kurzu i przeraźliwe rżenie koni... ważą się losy żołnierzy wroga, którzy zrozumieli, że ich jedyną szansą na ocalenie jest ucieczka bo oto tam na czele pędzących Polaków stoi generał, który spiąwszy konia decyduje ruchem szabli o losie uciekających...

... a w Środzie jest...

Trudno chyba by obcokrajowcowi zrozumieć dlaczego główny bohater hymnu ma tylko jeden pomnik... Cóż tu tłumaczyć komukolwiek, że owszem, bohater, niemalże trybun ludowy, ale dla Napoleona w 1806 roku ważniejszy był Poniatowski. Jak pisał Andrzej Nieuważny w „My z Napoleonem”: Generał Dąbrowski okazał się zbyt nisko urodzony, a przede wszystkim zbyt „ republikański”, by zostać naczelnym wodzem wojsk Księstwa. Jak to się stało, że istnieje dziesiątki ulic J. H. Dąbrowskiego a tylko jeden pomnik? Stoi przy trakcie do Winnej Góry, donacji napoleońskiej, posiadłości ukochanej aż do śmierci, posiadłości w której stworzył jeszcze za życia patriotyczno – kulturowe dominium. Tam spoczęły jego doczesne szczątki, choć sercu „wdzięczne” społeczeństwo zafundowało małe peregrynacje z miejsc „ważnych” do jeszcze „ważniejszych”. W rezultacie przez czas jakiś urna z sercem bohatera hymnu znajdowała się w ... magazynach.

W tym miejscu przy którym teraz stoi spiżowy generał pewnie nie raz zatrzymywała się podróżna kolaska niespełna 200 lat wcześniej. Pomnik J. H. Dąbrowskiego odsłonięty został uroczyście 14 czerwca 1997 roku w 200-tną rocznicę powstania Mazurka Dąbrowskiego w obecności przedstawicieli rządu, Sejmu i Senatu. Autorem pomnika jest Jerzy Sobociński. Pomnik – odlew z brązu waży 1,5 tony i jest wysoki na 2,5 metra, znajduje się na 5 metrowym postumencie z głazów o łącznej wadze do 24 ton.

* * *

J. H. Dąbrowski urodził się w Pierzchowcu k. Bochni. Co więc sprawiło, że kojarzony jest z Wielkopolską i naszym regionem? Ojciec Jana Henryka był zawodowym żołnierzem i na mocy unii personalnej służył w armii saskiej. Tam też początkowo przebiegała kariera wojskowa młodego chorążego pułku szwoleżerów księcia Albrechta, czyli późniejszego bohatera epoki napoleońskiej i narodowego hymnu. W czerwcu 1792 roku przeszedł w stopniu podpułkownika do Wojska Polskiego, pod dowództwo Antoniego Madalińskiego, do I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej. To było pierwsze zetknięcie z Wielkopolską. Już w trakcie wojny polsko – rosyjskiej zapamiętany został przez mieszkańców Gniezna jako wybitny dowódca. Przez dwa dni roku 1793 bronił tego miasta przed wkraczającymi Prusakami. Wydarzenia Insurekcji Kościuszkowskiej uwypukliły wybitne talenty wojskowe Jana Henryka, mianowanego do stopnia generała majora, ale rozdzieliły jego ścieżki z Wielkopolską. Jako jeden z najbardziej zaufanych żołnierzy Kościuszki i znający Wielkopolskę wyznaczony został przez Naczelnika do roli dowódcy korpusu, który miał wkroczyć do Wielkopolski. To właśnie Wielkopolskę Kościuszko upatrzył swoją bazą wypadową na Warszawę i to właśnie Wielkopolska miała być odebrana zaborcom jako pierwsza. 27 września 1794 roku korpus Dąbrowskiego stanął ponownie w Gnieźnie. Stamtąd, nadal bez większego przeciwdziałania ze strony przeciwnika ruszył na Bydgoszcz. Do pierwszych poważniejszych starć doszło pod Łabiszynem.

Wycofujący się Prusacy przygotowali się do obrony na linii Brdy z ostatecznym punktem oporu Bydgoszczą. 3 października po kilkugodzinnej potyczce korpus Dąbrowskiego zdobył Bydgoszcz. Dzień później Naczelnik mianował go generałem lejtnantem. Trzeźwo myślący Dąbrowski chciał początkowo rozszerzyć powstanie na Prusy Zachodnie i okręg Noteci. Silna opozycja, jaką w jego sztabie stworzyli jednak niektórzy oficerowie (min. dawny przełożony Madaliński) skłoniła generała do przystania na plan ferowany przez sztab – marszu na Toruń. Wyprawa jednak tylko częściowo doszła do skutku. Dąbrowski w porę zorientował się o znacznym przygotowaniu Torunia do obrony i zdecydował się na zawrócenie korpusu do Bydgoszczy celem przezimowania. W Bydgoszczy Dąbrowskiego doszły wieści o klęsce pod Maciejowicami i dostaniu się Naczelnika Kościuszki do niewoli. W tej sytuacji i wobec wzrastającego oporu Prusaków korpus Dąbrowskiego opuścił Wielkopolskę kierując się na Włocławek, a następnie w górę Wisły. Cała wyprawa wielkopolska Dąbrowskiego została bardzo wysoko oceniona przez historyków, a sam generał dał się poznać jako wybitny dowódca. Upadek powstania rozdzielił Dąbrowskiego z Wielkopolską tym razem na znacznie dłużej, bo aż do roku 1806.Opromieniony sławą Legionów wraca Dąbrowski do Wielkopolski triumfalnie. Ceniony przez Napoleona dowódca, szanowany przez tysiące legionistów i miliony Polaków, znających już słowa rozpowszechnionego na ziemiach polskich Mazurka generał, dostaje od cesarza misję tworzenia 40 tys. armii polskiej na ziemiach zaboru pruskiego. Siedzibą Dąbrowskiego w trakcie organizacji wojska został Poznań. Tutaj właśnie miały rozpocząć ziszczać się słowa Napoleona: „na niepodległość trzeba sobie zasłużyć.” 3 listopada 1803 roku gen. J. H. Dąbrowski z przydzielonym na swoje osobiste życzenie Wybickim uroczyście, entuzjastycznie witani przez Wielkopolan wjechali do Poznania.O wielkiej i skomplikowanej pracy organizacyjnej Dąbrowskiego i Wybickiego niech świadczy fakt, że na początku stycznia 1807 roku wojsko polskie liczyło 23

tys. ludzi, z czego z obydwu departamentów wielkopolskich (poznańskiego i kaliskiego) pochodziło 20 tys. W kampanii roku 1807 gen. Dąbrowski dowodził jedną z trzech legii – poznańską, z którą wziął udział w walkach na Pomorzu. Szczególnie tragicznie dla Dąbrowskiego skończyły się walki o Tczew. Sam generał został ranny od kuli armatniej w nogę. Rana ta już do końca życia dawała znać o sobie, a jedenaście lat później, pośrednio stała się przyczyną śmierci. Z pola bitwy zniesiono jego syna, dowodzącego batalionem, pułkownika „Jasia”, któremu kula armatnia zgruchotała rękę. Młodszy Dąbrowski już nigdy nie powrócił do czynnej służby. Do końca maja 1807 roku Jan Henryk leczył się z odniesionych ran i utrzymywał kontakty listowne z Wybickim, Poniatowskim, a nadto z prowadzącym oblężenie Gdańska w zastępstwie Dąbrowskiego gen. Amilkarem Kosińskim. Pośrednim zjawiskiem dywidendy pokoju, jak to nazwali byśmy dzisiaj, były donacje napoleońskie czyli nadania majątków ziemskich dla bardziej zasłużonych żołnierzy cesarza. Jan Henryk Dąbrowski nagrodzony został kluczem winnogórskim w powiecie średzkim. Winna Góra, kiedyś posiadłość biskupów poznańskich, a później własność Czartoryskich swoją nazwę zawdzięczała winnicom, które porastały okoliczne wzniesienia w średniowieczu. Dąbrowski zawsze dobrze czuł się w Wielkopolsce dlatego uczynił z Winnej Góry swą stałą posiadłość. Wkrótce odsunął się od polityki i wojska składając prośbę o bezterminowy urlop. 5 listopada generał poślubił w poznańskiej katedrze dwudziestopięcioletnią córkę podczaszego wschowskiego Barbarę Chłapowską. Ślub był okazją do manifestacji ogromnego szacunku żywionego przez Wielkopolan dla wodzów Legionów. Wydarzenia roku 1809 zmusiły urlopowanego generała do powrotu do czynnej służby. Do Warszawy dotarł już po zakończeniu bitwy pod Raszynem. Historycy przypuszczają, że to właśnie Dąbrowski był autorem planu wyjścia do Galicji z równoczesną dywersją w Wielkopolsce.

Stąd też po raz kolejny w swym życiu generał przybywszy do Poznania rozpoczął organizowanie oddziałów wojskowych. Wcześnie w Poznaniu w tym samym celu działał już Wybicki. Do końca wojny Dąbrowski kwaterował w Kutnie dowodząc jedynymi oddziałami polskimi na lewym brzegu Wisły, blokując szlaki na Toruń, organizując powstanie w Wielkopolsce i czyszcząc lewy brzeg Wisły z niedobitków armii austriackiej. Po zakończeniu wojny został dowódcą Wielkopolskiego Okręgu Wojskowego (z departamentem bydgoskim, poznańskim i kaliskim). Ojczyzna wezwała go na pole bitwy znowu w 1812 roku. Od wiosny tego roku Dąbrowski był w Modlinie gdzie zajmował się organizacją 17 Dywizji w ramach V Korpusu Wielkiej Armii dowodzonego przez Poniatowskiego. Jako doświadczony w działaniach partyzanckich skierowany został do blokady Bobrujska, a następnie, już w trakcie odwrotu Wielkiej Armii, do osłony mostu na Berezynie. Dąbrowski w starciach z Korpusem gen. Cziczagowa stracił ¾ stanu osobowego Dywizji i mostu nie utrzymał. Wkrótce zostaje ranny w rękę, zdaję dowództwo Kniaziewiczowi i udaje się na leczenie do Wilna, skąd zabiera go do Winnej Góry żona. Po upadku Napoleona i powstaniu Królestwa Polskiego Dąbrowski zostaje na własną prośbę zdymisjonowany i powraca do dóbr winnogórskich. Przystąpił tu energicznie do porządkowania swych zbiorów militariów i dokumentów. W Winnej Górze powstało pierwsze ogniwo wolnomularstwa narodowego, a pałac pełnił funkcję panteonu narodowego. Gościli tutaj dawni towarzysze broni, wybitni Polacy, patrioci. Wiosną 1818 roku silnie przeziębiony Dąbrowski wracał ze swojego rodzinnego Pierzchowca. Wysiadając z podróżnej kolaski upadł i skaleczył nogę w miejscu rany spod Tczewa. Wywiązała się gangrena, a osłabiony organizm zareagował zapaleniem płuc. 6 czerwca 1818 roku generał zmarł. Zgodnie z testamentem pochowano go w winnogórskim kościele w mundurze legionowym, a wyjęte podczas balsamowania ciała serce odbyło w ciągu 200 lat istny marsz po kraju. Do roku 1907 (zgodnie z wolą generała) przechowywane było w winnogórskim dworze, a następnie przekazano je do Krakowa na Wawel,

gdzie noszono się z zamiarem utworzenia specjalnej sali – Panteonu wybitnych Polaków. Wybuch wojny pokrzyżował te plany, a urna trafiła do... magazynu. W 1966 roku urnę przewieziono do Poznania i umieszczono w poznańskim ratuszu, skąd na jakiś czas znowu zagościła w magazynie. W 1992 roku tymczasowo trafiła do muzeum Józefa Wybickiego w Manieczkach, skąd planowano przenieść je na powrót i zgodnie z wolą generała do Winnogóry. Urna spoczęła jednak w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan przy kościele św. Wojciecha czyli na tzw. „poznańskiej skałce”. Tak oto ciało i serce Jana Henryka spoczęło w tej ziemi na której czuł się jak w swym rodzinnym domu. Śródziemnomorski klimat: ciepły i wilgotny, dzięki któremu wegetacja winorośli stanowi dziś podstawę produkcji doskonałych win włoskich, greckich, hiszpańskich czy francuskich obejmował swym zasięgiem, aż do XVIw, znacznie większe obszary na północ niż dziś. Stąd uprawy winorośli przynoszące znakomite owoce były w Polsce powszechne aż do południowego Pomorza, a kres temu położyła zmiana klimatu, mająca miejsce około XIV-XVw, która w pasie nizin europejskich uczyniła klimat znacznie surowszym niż dotychczas. Wieś Vinnagora – Vineus Mons zawdzięczała swą nazwę winnicom rozłożonym na terasach niewielkiego wzniesienia zwanego Bocianią Góra, które i dziś kulminuje w okolicy. W roku 1250 wieś, początkowo własność Bolesława Pobożnego przechodzi na własność biskupów poznańskich, którzy wkrótce wznoszą tutaj swą siedzibę.Ulokowana była ona najprawdopodobniej w okolicy wzgórza. Na początku XIVw pojawia sie również pierwsza wzmianka o drewnianym kościele pw. św. Michała Archanioła. W XVI w stara siedziba biskupia, ulega zniszczeniu i zostaje dyslokowana w nowym miejscu, u podnóża wzniesienia. Przypuszcza się, że nowa siedziba przetrwała nie dłużej jak 200 lat, oto bowiem w latach 70-tych XVIII biskup Teodor Kazimierz Czartoryski funduje nową siedzibę. Biskup ten ufundował także wspaniałe rezydencje biskupie w Dolsku, Poznaniu, i Ciążeniu. Równocześnie z nowym pałacem powstawał nowy winnogórski kościół, ten którego możemy oglądać dzisiaj.

Wraz z dostawaniem się Wielkopolski pod panowanie pruskie kasacji uległy wszelkie majątki kościelne, a wraz nimi także dobra winnogórskie, które przeszły na własność króla Prus. W 1807 roku klucz Winnogórski, jako donacja napoleońska trafia w ręce Jana Henryka Dąbrowskiego. Zgodnie z napoleońskim podziałem administracyjnym Winnagóra należała do powiatu średzkiego w departamencie poznańskim. W swym nowym majątku Generał Dąbrowski zamieszkał wraz ze swą świeżo poślubioną małżonką Barbarą z Chłapowskich. Rozliczne kampanie napoleońskie nie pozwoliły jednak wodzowi na trwałe cieszenie się swą majętnością. Dopiero w 1815 roku zamieszkał tutaj na stałe i tutaj też, niespełna trzy lata później umarł. Pochowany został podczas pogrzebu, który stał się wielką patriotyczną manifestacją, w krypcie winnogórskiego kościoła. Po śmierci generała dobra winnogórskie, zgodnie z prawem donacji przeszły na syna Bronisława (z pierwszego małżeństwa J. H. Dąbrowski miał dwójkę dzieci: Karolinę i Jana Michała) urodzonego w 1815 r. Bronisław rozbudował pałac (dawna siedzibę biskupią), na szczycie Bocianiej Góry wzniósł drewniany krzyż. Z jego inicjatywy od zach. strony kościola stanęła kaplica grobowa wg. projektu Seweryna Mielżyńskiego do której w 1863r. przeniesiono zwłoki generała. Bronisław

Pałac Czartoryskich w którym mieszkał

J.H. Dąbrowski.
W tej postaci już nie istnieje.

zmarł w 1880 roku i pochowany został, podobnie jak ojciec w krypcie winnogórskiego kościoła. Jego małżeństwo z Weroniką z Łąckich było bezdzietne, stąd też majątek winnogórski przeszedł w ręce Napoleona Mańkowskiego, siostrzeńca Bronisława. Warto zaznaczyć, że pretensje do sukcesji Winnej Góry rościł także inny Napoleon Dąbrowski, wnuk generała po mieczu. Nowy sukcesor majątku, syn Bronisławy z Dąbrowskich i Teodora Mańkowskiego, Napoleon Ksawery Mańkowski zapisał Winnogórę swemu synowi Janowi Henrykowi Dezyderemu, posługującemu się głównie imieniem Henryk. To jemu zawdzięczamy współczesny kształt pamięci po wodzu Legionów i jego siedzibie. Z jego inicjatywy w 1910 roku powstał nowy pałac wg projektu architekta poznańskiego Stanisława Boreckiego. Okazały pałac nawiązujący swą architekturą do klasycyzmu i baroku wzniesiony został na bazie prostokąta, być może z wykorzystaniem fundamentów wcześniejszego pałacu Czartoryskich. Najbardziej rzucającym się w oczy jego elementem jest czterokolumnowy portyk kryjący czternaście schodów prowadzących na wysoko umieszony parter. Na fryzie umieszczonym nad kapitelami widnieje łacińska dewiza Dąbrowskich „Si Deus nobiscum quiz contra nos („Jeśli bóg z nami, któż przeciw nam?”) pochodząca z listu sw. Pawła do Rzymian. W 1918 roku Henryk Mańkowski zorganizował w 100 lecie śmierci swego wielkiego pradziadka uroczystości patriotyczne.

Kościół od strony frontowej.

Za dzwonnicą znajduje się kaplica

z grobem J.H. Dąbrowskiego

Otwarty dom Mańkowskich gościł wielu wybitnych Polaków wśród których w 1899 roku znalazł się także Henryk Sienkiewicz, który przybył do Wielkopolski na zaproszenie Jozefa kościelskiego z pobliskiego Miłosławia organizującego uroczyste odsłonięcie pierwszego na ziemiach polskich pomnika Juliusza Słowackiego. To właśnie podczas tej wizyty wielki pisarz poznał „czwartą Marię” swego życia Marię Radziejewską. W 1924 roku umierający Henryk Mańkowski zapisał klucz Winnogórski swemu synowi Andrzejowi. Rodzina Mańkowskich posiadała Winnogórę do 1939 roku, kiedy to została zajęta przez Niemców. Hitler przekazał klucz winnogórski feldmarszałkowi Keitlowi. W l. 1929-49 proboszczem w Winnej Górze był Stanisław Kozierowski (1874-1949), wybitny badacz dziejów Wielkopolski i zachodniej słowiańszczyzny, specjalizujący się w nazwach geograficznych, heraldyce, genealogii, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i członek Polskiej Akademii Umiejętności. Kozierowski był autorem licznych atlasów, w tym „Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej” na podstawie którego przywrócono większość nazw geograficznych na tzw. ziemiach odzyskanych po 1945 r.

Latarnia kaplicy grobowej Dąbrowskiego i barokowa wieża kościoła.

Po zakończeniu działań wojennych majątek winnogórski został znacjonalizowany, a w 1963 r. pałac stał się siedzibą filii Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu. W 1987 roku w pałacu utworzono izbę pamięci generała, która w dziesięć lat później, w trakcie obchodów 200-lecia Mazurka Dąbrowskiego uzyskała status Muzeum, podlegającego Muzeum Początków Państwa Polskiego. W 2003 r. pałac wraz z parkiem trafił, jako dzierżawa w ręce prywatne. Zachowano w nim Muzeum generała i przeprowadzono gruntowny remont pałacu. W 2018 roku majątek wykupił Wielkopolski Urząd Marszałkowski, który włączył Muzeum generała w skład Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy, jako jego oddział. W 2020 roku Sejmik Województwa Wielkopolskiego podjął uchwałę o podziale z dniem 31.12.2020 r. Muzeum-Ziemiaństwa w Dobrzycy. Od 1 stycznia 2021 r. Pałac Generała Dąbrowskiego w Winnej Górze jest samodzielną instytucją kultury.

Pałac w Winnej Górze w elewacji frontowej. Ten zbudowany został przez prawnuka
J. H. Dąbrowskiego - Henryka Mańkowskiego w 1910r na fundamentach pałacu Czartoryskich w którym mieszkał Dąbrowski.


Ochronka, pomysł Marii ze Stadnickich Mańkowskiej powstała z inicjatywy jej męża Henryka Mańkowskiego rok po śmierci pomysłodawczyni.


Koligacje rodzinne Dąbrowskich, Mańkowskich, Mycielskich, Turnów, Taczanowskich i Chłapowskich	Pałac od strony południowej.


	Barokowy kościół pw. św. Michała Archanioła w Winnej Górze.

Elewacja ogrodowa pałacu.

Fronton pałacu z dewizą rodową Dąbrowskich -

Si Deus Nobiscum Quis Contra Nos?

(Jeśli Bóg z nami, któż przeciw nam?). U góry herb Mańkowskich.


Wyspa na stawie, a na niej pomnik - urna z sercem podpułkownika Stanisława Chłapowskiego, brata Barbary Chłapowskiej.	Kamień z tablicą upamiętniająca właśność Dąbrowskiego.


Tablica nagrobna syna generała, Bronisława Dąbrowskiego, znajduje się na zewnątrz kaplicy	Na ścianie kaplicy znajduje się również ocalały fragment z pomnika nagrobnego pułkownika Tadeusza Wolińskiego, przyjaciela generała, który w winnogórskim parku popełnił samobójstwo. Tam też, z inicjatywy generała, stanął pomnik zniszczony przez okupana w czasie II wojny światowej.

Obok tablicy Wolińskiego w 100 rocznicę śmierci generała, w 1918 roku wmurowano tablicę pamiątkową.

	Sztych Napoleona Ordy przedstawiający winnogórski kościół pw św Michała Archanioła z kaplicą kryjącą mauzoleum generała widziany z drogi prowadzącej do Rumiejek Szlacheckich. Kościół, choć powstał jako załozenie barokowe ma zadziwiająco dużo stylizacji gotyckiej. Nie dziwi więc fakt, że neogotycka kaplica Dąbrowskiego wg projektu Mielzyńskiego doskonale współgrała z resztą. Dzisiejszy wygląd barokowy, dobudowany transept i prezbiterium kościół uzyskał dopiero w 1912 roku (arch. Stanisław Borecki)
	W roku 1882 w jednym z numerów "Przyjaciela ludu" ukazał się rysunek kościoła zadziwiająco zbieżny z tym jaki narysował Orda.
	Dziś, po ponad 130 latach to miejsce wyglada tak. Niestety bryłę kościoła przysłania dom. Widać tylko absydę i wieżę.

Imię J. H. Dąbrowskiego nosi dziś reprezentacyjna ulica Środy...
... i Zespół Szkół Rolniczych.

W 1997 roku z okazji 200 lecia Mazurka Dąbrowskiego i uroczystych obchodów z tym związanych Średzkie Towarzystwo Kulturalne wydało zestaw kartek okolicznościowych z grafikami autorstwa Ryszarda Kurnatowskiego.


7 cudów powiatu średzkiego >>	Obiekty Ziemii Średzkiej >>

Szlak Mazurka Dąbrowskiego >>

Kanon Krajoznawczy Ziemii Średzkiej >>
Średzka Waskotorówka >>
Adam Mickiewicz w Wielkopolsce >>