• W grudniu 1988 r. w 70. rocznicę odzyskania niepodległości i wybuchu powstania Wielkopolskiego
• W 1989 r. w 50. rocznicę wybuchu II w. św.
• W 1994 r. w 75. rocznicę powstania Związku Inwalidów Wojennych RP.

• Osadę kultury łużyckiej z okresu 1300-1000 l p.n.e.
• Osadę kultury przeworskiej z początku n.e.
• Wczesnopiastowską osadę datowana na X-XIII w.

Lector si monumentum requiris
circumspice
[rzecz o pomnikach na średzkim rynku]
Artykuł ŚKK nr 66 (2/2013)

We współczesnych dokumentach pisanych, zarówno tych oficjalnych, urzędowych jak i w szeroko pojętej publicystyce, ale także kartografii spotykamy dwie nazwy: Maskawa i Moskawa. Rzeka o długości ok. 55 km i powierzchni zlewni ponad 620 km2, bierze swój początek w okolicach Jezierc w gm. Pobiedziska, płynie na południe w kierunku Środy, by tuż za miastem przyjąć wody Średzkiej Strugi, idącej od Tulec. Dalej rzeka kontynuuje swój bieg równoleżnikowo w kierunku wschodnim i po kilku kilometrach diametralnie zmienia kierunek na zachodni, omijając wysoczyznę okolic Nietrzanowa i Brodowa. Poniżej Nadziejewa Moskawa płynie prosto do Warty w kierunku południowo – zachodnim i wpada w 308 kilometrze największej Wielkopolskiej rzeki. Do XIX wieku rzeka nosiła nazwę Żrenica. Nasza druga rzeka, Struga Średzka zajmuje pradolinę polodowcową rozciągającą się z północnego – zachodu na południowy wschód, nieco poniżej Środy. Wypływa z okolic Tulec i już na początku swego biegu wywołuje konsternację „bifurkując” (rozgałęzienie, rozwidlenie) jak ujmują to hydrolodzy z Koplą. Charakter strugi, jej bardzo mała deniwelacja (spadek), podbagnienie w całym przebiegu oraz bifurkacja sprawiają, że bardzo dziś trudno ustalić rzeczywiste źródła Średzkiej Strugi, która podmokłym terenem wolno spływa pod Środą do współczesnej Moskawy, stanowiąc jej największy, prawy dopływ. To właśnie w widłach tych dwóch rzek powstała osada przedkolacyjna, a następnie lokowane miasto Środa. Ślady wcześniejszych osadnictw potwierdzono (stanowiska) w okolicach dzisiejszej tamy przy jeziorze, parku Łazienki, cukrowni i stacji kolejowej, ul. Brodowskiej przy Strudze Średzkiej oraz ul. Olimpijskiej. Dla ochrony osad – grodu pra Środy nie wystarczały jednak tylko widła Moskawy i Strugi Średzkiej. Lewym dopływem Strugi jest Strumień Topolski, wypływający spod kolegiackiego wzgórza  (90m) i kierującym swe wody równolegle do ul. Kilińskiego i przepustem pod ulicą Wejchana na wschód, a następnie przed Jarosławcem skracający na południe wprost do Średzkiej Strugi. W czasach przedzaborowych strumień ten nosił nazwę Spora (Szpora), którą prusacy zmienili na Topolaer Fliesses. W dwudziestoleciu międzywojennym nazwa ta została spolszczona. Lokalizacja źródeł Spory pozwoliła zaopatrywać w wodę fosę okalającą mury miejskie. System hydrologiczny wokół lokowanego miasta był jednak znacznie bardziej skomplikowany. Na znanym planie miasta z 1783r Spora połączona jest z tzw. Sadzawką Starościńską (dzisiaj na tzw. Budziakach, Park Łabędzie), choć wyraźnie zaznaczono, że raczej jest to już tylko forma suchego kanału. Czy urbanizacja przedmieścia Wszystkich Świętych mogła przyczynić się do odcięcia dopływu wody w stronę sadzawki starościńskiej? Z Sadzawki woda wypływała na zachód do Moskawy. Ślady rowu zachowane są do dziś w terenie; to m.in. obniżenie w przebiegu ulic Żwirki i Wigury oraz Zamoyskich oraz przebieg ulicy Westerplatte. W powszechnej świadomości funkcjonuje przekonanie, że zaborca dokonał zamiany nazw: Źrenicę nazwał Moskawą, a dotychczasową Moskawę – Strugą Średzką.

Od najstarszych, prehistorycznych czasów życie człowieka regulował rytm i scenografia przyrody. W poszukiwaniu jedzenia i nowych siedzib grupy myśliwych przemieszczały się, bacznie obserwując otaczający ich świat. Obserwacje te i zachowywana o nich pamięć służyły umiejętności orientacji przestrzennej, czyli mówiąc krótko skąd – dokąd i jak dotrzeć. Osiadły tryb życia, będący efektem neolitycznej rewolucji rolniczej stał się kolejnym przyczynkiem do opisu otaczającego świata, bo teraz nie wystarczało już mówić „tamto wzgórze”, „ta rzeka”. Teraz należało opisać najbliższe wzgórze od wioski, ale także i to leżące za nim. Tak było także u Słowian, gdy wreszcie mechanizm dziejów zatrzymał ich w wędrówce. Doliny rzeczne od zarania stanowiły dogodne szlaki komunikacyjne, stąd nazwy nadawane rzekom (hydronimy) należą do najstarszych zachowanych słów danego języka.

Zasiedlające nasze ziemie grupy słowiańskie identyfikowały z pewnością i Moskawę i Źrenicę, i dziesiątki innych, pomniejszych cieków. St. Kozierowski w „Nazwach…” podaje, że „główną żyłą wodną jest rzeka Moskawa, znacząca tyle co woda”. Powołując się na „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego”, Kozierowski opisuje bieg Moskawy po linii Tulce – Januszewo – Włostowo – Nietrzanowo – Kępa Mała, choć zaznacza, że „Trudność już powstaje przy pytaniu, która woda jest właściwa w ziemi średzkiej”. Przebieg podany przez Kozierowskiego jest bardzo istotny do dalszego biegu odsłaniania przemian, jakie miały miejsce  w średzkich hydronimiach. Badacz nadmienia, że choć „Stary proboszcz w Tulcach […] podał mi rzekę Moskawę właśnie w Tulcach”, wyjaśnia że „Mapy niemieckie mają dla Moskawy nazwę Schrodaer Fliess a dla Źrenicy nazwę Moskawa, przyjętą przez okolicznych właścicieli”. Warto w tym miejscu zadać pytanie czy Prusacy chcieli zamienić jedynie nazwy rzek, czy u podłoża zmiany leżało coś znacznie głębszego? Jestem przekonany, że to właśnie ta druga odpowiedź jest właściwa. Niemniej, w obawie przed zaciemnianiem obrazu „trzymamy się imiennictwa Słownika geograficznego” czyli Moskawa to rzeka od Tulec przez Włostowo do Kępy. Ciekawe stwierdzenie pada też dalej – „[…] a Źrenicą rzekę, płynącą od Jezierc i Nekli na Mączniki z lewego brzegu do Moskawy między Środą a Źrenicą”. Mamy więc dawną rzekę Źrenicę wpadającą do Moskawy w pobliżu Źrenicy, wsi która wzięła swą nazwę od nazwy rzeki. Skąd nazwa Źrenica? To wyjaśnia Kozierowski opisując szósty, lewobrzeżny dopływ Moskawy, który swą nazwę wywodzi „nie od źrenicy w oku, tylko od rezny t.j. rogoży”, czyli rośliny błotnej z rodziny pałkowatych. Trafnie przodkowie chyba nazwali rzekę, którą obficie porastały rogoże, lubiące środowisko zabagnione, torfowe. Tak też musiała być postrzegana Źrenica - ciek wodny, silnie zabagniony, niemalże ukrywający swój bieg w rozległych torfowiskach. A że były rozległe nie ulega wątpliwości, wystarczy poznać historię Giecza, grodu na wyspie zarastającego jeziora, czy prześledzić dzisiejszy bieg Moskawy, od Dzierznicy do Środy, zwłaszcza pomiędzy Gieczem i Dębiczem. Przyjmując dawniej wody Jeziornej w okolicach dzisiejszego osiedla Piastowskiego musiała w dolnym biegu Moskawa – Źrenica istotnie stanowić poważną przeszkodę. Dlaczego, jakby w opozycji do zarośniętego koryta Źrenicy dzisiejsza Struga Średzka nazwana została „Wodą”. Czy sugerować to może, że w średniowieczu było jej obficiej niż dziś? Porównując dzisiejszą Moskawę i Strugę Średzką wydaje się, że gdybyśmy dzisiaj mieli nazywać obydwie rzeki to właśnie dzisiejsza Moskawa byłaby Moskawą czyli „wodą”, a ginąca w szuwarach Struga zostałaby Źrenicą, ewentualnie Strugą Średzką. Ludwik Gomolec w „Ziemi Średzkiej” podaje przebieg Moskawy identycznie jak czynił to Kozierowski (pracę Kozierowskiego „Nazwy geograficzne…” podaje w bibliografii), również cytując „Słownik Geograficzny…”. Dodaje, że od „[…] czasów niemieckich zmieniły się te nazwy. Moskawę nazwano Schrodaer Fliess, a Źrenicę Moskawą.”

Czas podpatrzeć jak widziała ten problem kartografia, która już w starożytności starała się opisać „orientację przestrzenną” w sposób ułatwiający jej przyswojenie. Jednak nawet średniowieczny skok ludzkości poprzez oceany, choć znacznie przysłużył się do rozwoju kartografii, nie zdołał uzyskać wystarczającej dokładności na mapach lądowych. Nawet powszechnie znane miejsca często przedstawiano w sposób znacznie odbiegający od rzeczywistości, mało realny lub nawet wręcz fantastyczny. Znaczne przyspieszenie w tej dziedzinie przyniosły wojny napoleońskie, których istotą były wielkie przemarsze wojsk, wzdłuż i wszerz kontynentu. Wymagały one, prócz sprawnej aprowizacji, dyscypliny, talentu wodzów i dziesiątków innych potrzebnych rzeczy jeszcze jednego: dokładnych map topograficznych. Duże znaczenie do nich przywiązywał sam Napoleon. Tereny Wielkopolski kartografowano z w miarę dobrą już dokładnością jeszcze przed napoleońską epopeą. Wystarczy wymienić tutaj dzieła królewskich kartografów wojskowych z ostatniej ćwierci XVIIIw. Płk. Jan Bakałowicz i płk. Karol de Partees wykonali m.in. mapę województw w skali 1:225000, na  podstawie której wydano w 1809r, w Paryżu, mapę hydrologiczną Polski. W miarę dokładne odwzorowanie Wielkopolski wykonywali także kartografowie Pruscy w latach 1772-1773; powstały wtedy m.in. mapy Keysera w skali 1:120000 i von Pfaua w skali 1:87000. Nowoczesna kartografia rozpoczęła się jednak dopiero w 1816r. gdy pruski sztab generalny, pod wodzą gen. Mufflinga rozpoczął gigantyczne dzieło skartografowania całego kraju w skali 1:25000. Pierwszy etap tego przedsięwzięcia zakończył się w roku 1830, a jego efektem były tzw. Mestischblatty, mapy topograficzne w skali 1:25000, wielokrotnie wznawiane i uzupełniane aż do lat 40-tych XXw. Warto dodać, że równie epokowego dzieła dokonali polscy kartografowie wojskowi w Królestwie Polskim, tworząc tzw. Wielką Mapę Kwatermistrzostwa w skali 1:126000. Jednym z głównych twórców tego dzieła był nasz krajan, urodzony w Sannikach gen. Ignacy Prądzyński.

Po tym przydługawym wywodzie wróćmy do naszych rzek i ich „dziejopisów”, przez pryzmat map. Ks. Kozierowski w „Nazwach geograficznych…” podaje jak błędnie określana jest Moskawa, którą nazywa się „[…] nawet Maskarą na mapie niemieckiej Pętkowa z r. 1826.” Z pewnością ks. Kozierowski korzystał z wczesnego mestischblatta, nim jednak prześledzimy przebieg Moskawy na tych mapach warto zauważyć, że zamiana Moskawy na Strugę Średzką (i Źrenicy na Moskawę) musiała więc nastąpić nieco później. Kiedy? Z pewnością w XIXw, ale nie wcześniej niż w drugiej jego ćwierci. Od 1872r, w kolejnych edycjach map topograficznych prusacy korelowali topografię z siatką triangulacyjną, znacznie zwiększając dokładność map. Na mapie sztabowej w skali 1:500000 z 1885 Moskawa jest już Strugą Średzką w niemieckiej wersji Schrodaer Fliess, zaś miano Moskawy przeniesione zostaje na Źrenicę. Co ciekawe ks. Kozierowski podaje, że w roku 1617 fragment górnej Moskawy nosił miano Starej Strugi. Najważniejsze dla dalszego toku dociekań jest jednak to, że dolny bieg d. Moskawy czyli Schrodaer Fliess, poniżej Włostowa, miejsca gdzie „wpada” Źrenica nadal nosi nazwę… Schrodaer Fliess.

Jaką więc mamy sytuację? Zaborca zmienia nazwę rzeki (nie dociekajmy póki co motywów)
w całości, tj. od źródła do ujścia, tak jaką ta rzeka od zarania była! Zauważmy, Struga Średzka płynie od Tulec przez Włostowo, gdzie przyjmuje swój dopływ Źrenicę, czyli pruską Moskwę i uchodzi jako Struga Średzka, ta sama rzeka, do Warty w Kępie. Moskawą nazwany zostaje jedynie dopływ Strugi, czyli dawna Źrenica. Ta sytuacja wygląda identycznie na mapie z 1889r w skali 1:200000. Co ciekawe na obydwu mapach zaznaczono także niepełną bifurkację z Koplą.

W 1918r. Polska odzyskuje niepodległość, z miejsca przystępując do spajania kraju, który przez ponad 120 lat kształtowany był trzema różnymi systemami administarcyjnymi. Sprawne utworzenie jednolitych zrębów administracyjnych wymagało m.in. dokładnych prac kartograficznych. Nowych map, zwłaszcza w obliczu zachowania niepodległości wymagało wojsko. W 1919r. powstaje w strukturach armii instytut geograficzny, który od 1921 nosi miano Wojskowego Instytutu Geograficznego. Największym jego osiągnięciem, liczącym się w skali światowej było opracowanie map sztabowych w skali 1:100000, w czterech kolejnych wersjach, które na całe dziesięciolecia stały się niedościgłym wzorem wojskowej mapy. Rzućmy więc na nią okiem. Mamy Strugę Średzką pod Januszewem, transkrypcja niemieckiej Schrodaer Fliesse, ale – o zgrozo! – za Włostowem płynie już Maskawa, rzeka która płynie od strony Nekli, i która ongiś nosiła miano Źrenicy, stanowiącej jedynie dopływ! Cóż takiego stało się, że nagle główną rzeką, recypientem jak mawiają hydrolodzy stał się ciek idący od Nekli przez Giecz i Dębicz do Włostowa, a teraz dalej do Warty?

Piszący w 1931r. Kozierowski pisze wyraźnie: „Żeby zamieszania nie pomnażać […] nazywamy Moskawą rzekę płynącą od Tulec do Warty pod Kępą Małą […]” [podkreślenie M.B.]. Cztery lata później L. Gomolec w „Ziemi Średzkiej” pisze co prawda o niemieckiej zamianie nazw, ale w dalszej części w opisie Giecza używa nazwy Źrenica, nie Moskawa. I chyba wszystkim przeszkadzała zamiana Moskawy w Strugę i Źrenicy w Moskawę, dlaczego więc posunięto się do zamiany nie tylko samych nazw pomiędzy rzekami, ale zamiany rzeki głównej w dopływ?  

Zb. Jóźwiak zwraca uwagę na dość istotny fakt z okresu międzywojennego. Otóż, w 1930 roku starosta powiatowy w Środzie w odpowiedzi na kwerendę władz wojewódzkich mającą wyłonić obraz rzeczywistego stanu sieci hydrologicznej podał m.in. nazwy „Strumień Średzki” (Struga Średzka – przyp. M.B.) dla cieku „od mostu na drodze Środa – Zaniemyśl (pod Środą) w dół do złączonych strumieni (współczesnej Moskawy i Miłosławki – przyp. M.B.) za Lubonieczkiem.” oraz „Strumyk Średzki” dla nieuregulowanego cieku który „płynie wzdłuż toru kolejowego Poznań – Środa od Jaszkowa przez obszar Koszuty, Żabikowo, Środa do Strumienia Średzkiego (nieuregulowanego) przy moście na szosie Środa – Zaniemyśl”. Całość świadczy o dość dużym braku wiedzy administracyjnej nt. podstawowym, było nie było, cieków wodnych w okolicach Środy. Warto zwrócić uwagę, że wyróżnia się tutaj Strumyk Średzki od Strumienia Średzkiego, które do niedawna stanowiły jedną rzekę: Moskawę. Czyżby był to początek wyodrębnienia Strumyka  Średzkiego jako dopływu?

Po drugiej wojnie światowej władze podjęły wielką akcję przywracania polskiego nazewnictwa fizjograficznego na ziemiach polskich zwłaszcza tzw. ziemiach odzyskanych. Ogromną pomocą w tej sprawie posłużyły prace ks. Kozierowskiego i innych międzywojennych onomastów. Polska sztabowa 500-tka z 1947r. nie nazywa Strugi Średzkiej (ze względu na małą skalę), zaś Moskawa istnieje w przebiegu od Nekielki do Kępy jako Maskawa. Powojenne mapy topograficzne skal 1:200000, 100000 i większych miały już Moskawę, płynącą od Nekli do Kępy.

Czy pruska zmiana nazwy Moskawy na Schrodaer Fliess mogła przyczynić się do błędu polskiej międzywojennej standaryzacji, polegającego na „zamianie” rzek tj. połączenia Źrenicy (zamiast Średzkiej Strugi) i dawnej Moskawy w dolnym biegu (poniżej Włostowa) w jedną rzekę: Moskawę? Być może jednak, uznano, że w czasach współczesnych znacznie więcej wód niesie d. Źrenica, nie może więc pozostawać jedynie dopływem, lecz przejmie miano głównej rzeki regionu? Takie badania najczęściej przeprowadza się w trakcie poszukiwań źródeł rzek, gdy mnogość ich występowania zaciemnia obraz. Wykorzystuje się wtedy najczęściej tzw. metodę wolumetryczną, dzięki której w miarę precyzyjnie można określić, który ciek niesie więcej wody i nosi miano rzeki głównej (głównego źródła), a który musi pozostać jedynie dopływem. Trudno dziś jednoznacznie odpowiedzieć na te pytania, pozostajemy więc ze stanem dokonanym: zamiast Moskawy mamy d. Źrenicę stanowiącą dawniej jej dopływ i d. dolną Moskawę jako Moskawę. Dopływem, w postaci Strugi Średzkiej, został cały górny bieg d. Moskawy.

• zachodnim, wzdłuż dzisiejszej ulicy Kilińskiego;
• wschodnim,wzdłuż ulicy Dąbrowskiego i Granicznej;
• północnym wzdłuż Daszyńskiego, Górki i Wrzesińskiej.